رسول جعفریان، روحانی و پژوهشگر تاریخ ایرانی‌است، وی اکنون دانشیار گروه تاریخ دانشگاه تهران و رئیس کتابخانه، موزه و مرکز اسناد مجلس شورای اسلامی می‌باشد.
رسول جعفریان نهم تیرماه 1343 در خوراسگان اصفهان متولد شد. وی در 1355 تحصیل علوم دینی را آغاز کرد و دو سال بعد برای ادامه تحصیل به قم رفت. از 1360 به مطالعات تاریخی روی آورد و در 1363 نخستین کتاب وی چاپ شد.
زمینه پژوهش
عمده پژوهشهای جعفریان درباره تاریخ تشیع است. زمینه‌های دیگر پژوهشهای وی عبارت اند از: تاریخ سیاسی صدر اسلام، تاریخ تشیع و تاریخ دوره صفوی. کتاب‌هایی چون تاریخ سیاسی اسلام (سیره رسول خدا و سیره خلفا)، تاریخ تشیع در ایران، اطلس شیعه و نیز سیاست وفرهنگ روزگار صفوی از جمله کارهایی است که در این زمینه‌ها منتشر کرده‌است. در زمینه تاریخ معاصر نیز کتاب جریانها و سازمان‌های مذهبی سیاسی بین سالهای 1320 – 1357 را نوشته‌است. مجموعه مقالات جعفریان در هجده مجلد به چاپ رسیده‌است. آثار چندی نیز به عنوان تصحیح و ترجمه از وی انتشار یافته‌است. جعفریان درباره تاریخ حجگزاری ایرانیان نیز تحقیقات و مقالاتی داشته که در کتب و نشریات مختلفی چاپ شده‌است.(نک: پنجاه سفرنامه حج قاجار، ج1، اولین مقاله)او در زمینه تصحیح نسخه‌های خطی سفرنامه‌های حج ایرانیان سالها فعالیت کرده و مجموعه‌ای از آنها را به صورت مستقل و نیز در مجموعه‌ای با نام پنجاه سفرنامه حج قاجار(نشر علم، تهران، 1389)چاپ کرده‌است.
جایزه‌ها
رسول جعفریان دو بار جایزه کتاب سال ایران را دریافت کرده‌است؛ یک بار برای کتاب تاریخ سیاسی اسلام (سیره نبوی) و یک بار برای کتاب اطلس شیعه[1]. او دو بار نیز برای کتاب جریانها و سازمان‌های سیاسی مذهبی و کتاب اطلس شیعه[2]، جایزه فارابی را دریافت کرده‌است.
مسئولیت‌ها
رسول جعفریان در 1374 خورشیدی کتابخانه تخصصی تاریخ اسلام و ایران را بنیان نهاد و همچنان مدیریت آن را بر عهده دارد.[3] او از 1379 به عنوان عضو هیئت علمی در پژوهشگاه حوزه و دانشگاه مشغول به کار شد. در 1385 به دانشگاه تهران آمد و در گروه تاریخ دانشکده ادبیات دانشگاه تهران مشغول به تدریس گردید.[4] او در شهریور 1387 به عنوان رئیس کتابخانه، موزه و مرکز اسناد مجلس شورای اسلامی منصوب شده‌است.[5][6] جعفریان چند بار از سمت ریاست کتابخانه مجلس استعفا کرده‌است. گفته می‌شود دلیل این استعفا، مشغله کاری است.[7] تاریخ استعفای وی 27 آبان 91 است اما به طور رسمی از هفتم دی ماه برای وی جایگزین معرفی شده‌است.
کتابشناسی
. «آثار اسلامی مکه و مدینه»، تهران، نشر مشعر، 1375. چاپ جدید آن با اضافات فراوان در سال 1379 انجام شده‌است و تحریر بعدی در سال 1382 ش که تاکنون چندین بار به چاپ رسیده‌است. (در سال 1388 توسط نشر مشعر به اردو نیز چاپ شد). ویرایش جدید در سال 1390 با اضافات فراوان منتشر شد.
2. «آشنایی مقدماتی با روش تحقیق در تاریخ»، تهران، سازمان تبلیغات اسلامی، 1366 شمسی.
3. «احوال و آثار بهاءالدین محمد اصفهانی مشهور به فاضل هندی»، قم، انصاریان، 1374 (این مقاله بدون دو رسالهای که در ادامه از فاضل هندی تصحیح شده، در مقالات تاریخی دفتر سوم هم چاپ شده‌است.)
4. «ارزیابی مناسبات فکری آیةالله شهید مطهری و دکتر علی شریعتی»، تهران، 1368 (این متن در کتاب نزاع سنت و تجدد هم چاپ شده‌است.)
5. «اسدالله خرقانی، روحانی نوگرای روزگار مشروطه»، تهران، مرکز اسناد انقلاب اسلامی، 1382
6. «اطلس شیعه»، تهران، سازمان جغرافیایی ارتش جمهوری اسلامی، 1387 (برنده جایزه فارابی، جایزه جلال و کتاب سال در سال 1388).
7. «اکذوبة تحریف القرآن»، تهران، 1365. چاپ جدید با اصلاحات در تهران و بیروت منتشر شده‌است. این کتاب با عنوان «افسانه تحریف قرآن»، تهران، 1367 چاپ شده‌است. نیز به انگلیسی و اردو هم چاپ شده‌است. چاپ متن عربی آن در بیروت با عنوان «القرآن و دعاوی التحریف» صورت گرفته‌است. این کتاب به زبان اندونزیایی هم در اندونزی چاپ شده‌است.
8. «اندیشه تفاهم مذهبی در قرن ششم و هفتم هجری»، قم، 1371 (در تاریخ تشیع چاپ جدید درج شده‌است)
9. «راه حج»، تهران، سازمان جغرافیایی وزارت دفاع، 1389
10. «بازخوانی نهضت مشروطیت»، تهران، نشر مطهر، 1386
11. «با کاروان ابراهیم» (با همکاری محمدعلی خسروی) گزارش حج سال 1371، نشر مشعر
12. «با کاروان عشق» (با همکاری محمدعلی مهدوی راد)، گزارش حج 1372، نشر مشعر
13. 13 - «با کاروان صفا»، گزارش حج 1382، نشر مشعر
14. «بررسی و تحقیق در جنبش مشروطیت ایران» (بازنویسی کتاب دخالت انگلیس در واقعه مشروطه)، قم، طوس، 1370 و چاپ جدید و اصطلاح شده آن با عنوانِ
15. «بست نشینی مشروطه خواهان در سفارت انگلیس»، تهران، مؤسسه مطالعات تاریخ معاصر ایران، 1378
16. «به سوی ام‌القری»، سفرنامه حج سال 1373. ضمن آن چند سفرنامه دیگر هم چاپ شده
17. «پیش درآمدی بر شناخت تاریخ اسلام»، قم، 1364 (نخستین اثر وی که بعدها در تاریخ سیاسی اسلام چاپ جدید درج شد.)
18. «تاریخ اسلام و ایران تا پایان قرن چهارم هجری» (برای سال دوم آموزش متوسطه عمومی) انتشار از سال 70 تا 74. پس از آن نیز بخشهایی از آن در کتاب تاریخ دوره دبیرستان - رشته علوم انسانی آمده‌است.
19. «تاریخ ایران اسلامی»، دفتر اول: از پیدایش اسلام تا ایران اسلامی، تهران، اندیشه معاصر، 1377. قرار است این کتاب در چهارمجلد عرضه شود. دفتر دوم آن که زیر چاپ است، عنوانش چنین است:
20. «تاریخ ایران اسلامی»، دفتر دوم از طلوع طاهریان تا غروب خوارزمشاهیان، تهران، اندیشه معاصر، 1377
21. «تاریخ ایران اسلامی»، دفتر سوم از یورش مغولان تا زوال ترکمانان، تهران، اندیشه معاصر، 1378
22. «تاریخ ایران اسلامی»، دفتر چهارم، صفویه از پیدایش تا زوال، تهران، اندیشه معاصر، 1378 23. تاریخ تحول دولت و خلافت از برآمدن اسلام تا برافتادن سفیانیان، قم، دفتر تبلیغات اسلامی، 1373 و چاپ دوم 1376
24. «تاریخ تشیع در ایران» (تا قرن دهم هجری)، 3 ج، قم انصاریان 1375. (چاپ نخست تا قرن هفتم هجری: تهران، سازمان تبلیغات اسلامی، 1368) مجلد سوم آن سال 80 ارائه شد. چاپ یک جلدی آن در 950 صفحه توسط انتشارات انصاریان، 1385 عرضه شده‌است. چاپ یک جلدی آن توسط نشر علم در سال 1386 – 1388 سه بار چاپ شده‌است.
25. «تاریخ تشیع در ری»، تهران، نشر مشعر، 1371 (این متن در چاپ جدید تاریخ تشیع در ایران درج شده‌است)
26. «تاریخ تشیع در جرجان و استرآباد»، مشهد، بنیاد پژوهشهای آستان قدس رضوی، 1383
27. «تاریخ سیاسی اسلام، سیره رسول خدا(ص)»، تهران، سازمان چاپ و انتشارات وزارت ارشاد اسلامی، 1373 (چاپ جدید آن توسط نشر الهادی به سال 1377 منتشره شده که متن تصحیح شده و کامل است). چاپهای بعدی آن را نشر دلیل ما منتشر کرده‌است. ترجمه عربی آن توسط آقای اسدی صورت گرفته که توسط بنیاد پژوهشهای اسلامی وابسته به آستان قدس در سال 1385 با عنوان «سیرة سید الانبیاء و المرسلین محمد» چاپ شده‌است. متن ترکی استانبولی آن نیز در سال 1383 در آنکارا چاپ شده‌است.
28. «تاریخ سیاسی اسلام، تاریخ خلفا»، تهران، سازمان چاپ و انتشارات وزارت ارشاد اسلامی 1374، قم، الهادی، 1377 (این اثر با عنوان History of The caliphsبه انگلیسی ترجمه شده‌است (قم، انصاریان، 1382). ترجمه عربی آن در مشهد در دست انجام است.
29. «تاریخ و سیره سیاسی امیرمؤمنان علی بن ابیطالب (ع)». قم، دلیل، 1380 (این کتاب بخش زندگی امیرمؤمنان از کتاب تاریخ خلفاست که همراه آن پنج مقاله آمده حدیث غدیر در آثار مکتوب کهن؛استناد به سیره سیاسی علوی در گذر تاریخ؛ آسیب شناسی حکومت دینی از نگاه امیرمؤمنان علیه السلام؛ جایگاه امام علی علیه السلام در میان اهل سنت؛ امیرمؤمنان علی علیه السلام و مردم.
30. «تأملی در نهضت عاشورا»، قم، انصاریان، 1380، چاپ سوم آن در پاییز 81 انجام شده که اصلاحات مختصری هم در آن شده‌است. چاپ اول نشر علم در سال 1388
31. 31 - تحقیقی کوتاه پیرامون رابطه تشیع و ایران، اصفهان، 1365 (این متن در چاپ جدید تاریخ تشیع به طور خلاصه آمده‌است).
32. 32 - تحلیلی از تحولات فکری و سیاسی پس از رسول خدا(ص)، قم، مرکز فرهنگی دفتر نمایندگی رهبری در دانشگاهها، 1379. (در مقالات تاریخی دفتر سوم هم به چاپ رسید.)
33. تشیع در عراق، مرجعیت و ایران، مؤسسه مطالعات تاریخ معاصر ایران، 1386 (ترجمه عربی آن: التشیع فی العراق و صلته بالمرجعیة و ایران، قم، نشر حبیب، 1387).
34. جریانها و جنبشهای مذهبی سیاسی سالهای 1320 - 1357، تهران، پژوهشگاه علوم اسلامی، 1380 (چاپ دوم در 600 صفحه در سال 1381) (چاپ سوم با تجدید نظر فراوان 1381) چاپ پنجم در 1006 صفحه (پاییز 1383 توسط مرکز اسناد انقلاب اسلامی و پژوهشگاه علوم اسلامی). چاپ نهم و دهم تهران، خانه کتاب، 1387 با اضافات).
35. جغرافیای تاریخی و انسانی شیعه در جهان اسلام، قم، انصاریان 1371 (به ضمیمه چند مقاله: 1 - طبری و اهل حدیث 2 - طبری و تشیع، 3 - کتابشناسی توصیفی فرق اسلامی.)
36. حواشی بر کتاب «تشیع» از هاینس هالم، قم، مرکز ادیان، 1385 (مجموعه‌ای 150 پاورقی کوتاه و بلند).
37. حیات فکری سیاسی امامان شیعه، ج 1، 2، تهران، سازمان تبلیغات اسلامی، 1369. این کتاب سلسله مقالاتی بود که در مجله نورعلم چاپ شد. بعداً به صورت کتاب درآمد و سپس به ترکی استانبولی در استانبول چاپ شد. نیز به زبان عربی در بیروت به چاپ رسید و قسمتهایی از آن به اردو در مجله توحید اردو چاپ شد. در تابستان 1376 بازنویسی شده آن در یک مجلد توسط انتشارات انصاریان به چاپ رسید. سال 81 چاپ ششم آن به بازار آمده‌است. چاپ اخیر آن در سال 1392 با اصلاحات توسط نشر علم چاپ شده است.
38. داستان حجاب در ایران پیش از انقلاب، تهران، مرکز اسناد انقلاب اسلامی، 1383
39. درک شهری از مشروطه مقایسه حوزه مشروطه خواهی تبریز و اصفهان، تهران، مؤسسه مطالعات تاریخ معاصر ایران، 1385
40. دنباله جستجو در تاریخ تشیع در ایران، قم، انصاریان 1375 (مطالب در چاپ جدید تاریخ تشیع آمده‌است.)
41. دین و سیاست در دوره صفوی، قم، انصاریان 1370 ش. مجموعه مقالات این مجموعه به صورت بازنویسی شده و با اصلاحات و افزودههای فراوان در کتاب صفویه در عرصه دین... چاپ شده‌است.
42. ذهنیت غربی در تاریخ معاصر ایران، قم، 1365
43. سفرنامه مکه سال 1375 (چاپ شده در میراث اسلامی، دفتر پنجم)
44. سلطان محمد خدابنده «الجایتو» و تشیع امامی در ایران، قم، کتابخانه تخصصی تاریخ اسلام و ایران، 1380 (این متن هم در تاریخ تشیع چاپ سال 1385 درج شده‌است).
45. سیری در سیره نبوی، مشهد، تعاونی ناشران، 1385 (این اثر خلاصهای کوتاه در 140 صفحه از سیره رسول خدا(ص) است.
46. شریعتی و روحانیت با چند مقاله دیگر. قم، 1376 (این مقاله در مقالات تاریخی دفتر دوم هم آمده‌است.)
47. علل برافتادن صفویان، تهران، سازمان تبلیغات اسلامی، 1372 ش. مجموعه مقالات این مجموعه در کتاب صفویه در عرصه دین... چاپ شده‌است.
48. صفویه در عرصه دین، فرهنگ و سیاست 3 جلد. ا
49. علی بن عیسی اربلی و کشف الغمه، مشهد، بنیاد پژوهشهای اسلامی، 1373 (این متن در مقالات تاریخی دفتر چهارم نیز آمده‌است).
50. قصه خوانان در تاریخ اسلام، قم، فؤاد، 1370. بازنویسی جدید آن: قم، دلیل، 1378
سید مهدی میرمیران
